Юрак-қон томир касалликларининг олдини олиш мумкинми?
Бугунги кунда юрак-қон томир касалликлари тиббиётнинг долзарб муаммоси бўлиб, у аҳоли орасида кенг тарқалган касалликлардан бири ҳисобланади. Кейинги йилларда аҳоли турмуш тарзининг яхшиланиши, ўткир юрак-қон томир касалликларини эрта ташхислаш ва самарали даволаш усулларининг амалиётга татбиқ этилиши ҳисобига беморларнинг ўртача умр кўриш давомийлигининг узайиши ушбу касалликлар билан хасталанган беморлар сонининг янада ошишига олиб келди. Экспертлар хулосасига кўра, худди шу тарзда даволаш ва профилактика ишларининг такомиллаштирилиб борилиши натижасида 2030 йилга бориб Америка Қўшма Штатларида юрак-қон томир касалликлари 2010 йилга қараганда 9,9 фоиз, жумладан, артериал гипертензия 9,9 фоиз, юрак ишемик касаллиги 16,6 фоиз, сурункали юрак етишмовчилиги ва инсульт 25 фоизга ошиши мумкин. Америка кардиологлар уюшмаси ва Соғлиқни сақлаш миллий институтининг 2022 йил эълон қилган статистик ҳисоботида 2020 йилда юрак-қон томир касалликлари оқибатида юзага келган ўлим ҳолати қарийб 19 миллионтани ташкил этгани қайд этилган ва бу умумий ўлим сонининг 35-40 фоизига тенг. Шунингдек, уларнинг 85 фоизи тўсатдан юзага келадиган ўткир юрак-қон томир ҳодисалари, хусусан, ўткир миокард инфаркти ва инсульт улушига тўғри келади. Юрак-қон томир касалликларининг ўз вақтида аниқланиши ва самарали профилактикасининг таъминланиши ушбу долзарб муаммонинг ечимларидан бири ҳисобланади. 1961 йилда Фремингем тадқиқотининг дастлабки натижалари эълон қилинган бўлиб, унда юрак-қон томир касалликлари, жумладан, юрак ишемик касаллиги, артериал гипертензия, бош мия томирлари касалликлари, хусусан, инсульт ва гипертоник кризлар, периферик атеросклероз, юрак ревматик касалликлари ва орттирилган юрак қопқоқлари нуқсонлари, кардиомиопатиялар, диабетик ангиопатия каби томирларни шикастланиши билан кечадиган касалликларнинг фаол профилактикасини таъминлаш ўлим хавфини кескин камайтиришида муҳим аҳамиятга эгалиги таъкидланган. Бугунги кунда ушбу юрак-қон томир касалликлари ва уларнинг хавф омиллари – артериал гипертензия, гиперхолестеринемия, ортиқча тана вазни ва семизлик, зарарли одатлар (чекиш, спиртли ичимликлар истеъмоли ва бошқалар), гиподинамия кабиларни бартараф этишга қаратилган профилактика чора-тадбирлар тиббиётнинг ажралмас қисми ҳисобланади. Кундалик ҳаёт тарзининг яхшиланиши ва хавф омилларини камайтирилиши юрак-қон томир касалликлари юзага келиши ҳамда авж олиб боришини секинлаштириб, касаллик кечишини турғунлаштиради. Юрак-қон томир касалликларининг хавф омиллари шартли равишда бошқариб бўлмайдиган (модифицирланмаган) ва бошқариладиган (модифицирланган) гуруҳларга бўлинади.
Модифицирланмаган хавф омилларига ёш, жинс ва наслий мойиллик, модифицирланган хавф омилларига ҳаётий (стресс, зарарли одатлар, нотўғри овқатланиш, кам ҳаракатланиш) ва биологик омиллар (дислипидемия, гипергликемия (наҳорги гликемия ва глюкозага толерантликни бузилиши), ортиқча тана вазни ва метаболик ўзгаришлар), айрим алоҳида касалликлар, жумладан, артериал гипертензия, қандли диабет киради. Шу боис замонавий профилактик тиббиёт айнан ушбу хавф омилларини жиловлашга алоҳида эътибор қаратмоқда. Шу ўринда юрак-қон томир касалликлари- нинг бошқариладиган (модифицирланган) хавф омилларини айримларига тўхталиб ўтамиз. Артериал гипертензия юрак-қон томир касалликлари оқибатида юзага келадиган ўлим ҳолатининг асосий сабабларидан бири ҳисобланади. Ривожланган давлатларда артериал гипертензиянинг тарқалиш кўрсаткичи 35-45 фоизни ташкил этади. Хорижий тадқиқотлар шуни кўрсатадики, артериал гипертензиянинг энг кўп тарқалгани Германиянинг шимолий-шарқий ҳудудида кузатилган бўлиб, у 56 фоизга тенг бўлган. Россияда унинг тарқалгани қарийб 40 фоизга тенг ва кейинги йилларда ўзгармаган. Экспертлар маълумотига кўра, бугунги кунда қарийб 1 миллиард нафар киши артериал гипертензия билан хасталанган ва касалланиш сони кун сайин ошиб бормоқда. 2025 йилда ушбу кўрсаткич 1,5 миллиардга етиши мумкин. Шундай экан, артериал гипертензияни муқобил даволаш юрак-қон томир касалликларига боғлиқ ўлим хавфини кескин камайтиради. Замонавий тавсияларга кўра, артериал гипертензияга чалинган беморларни даволаш ва нохуш асоратлари профилактикасини таъминлашда нафақат артериал қон босимини мақсадли кўрсаткичларда ушлаб турилиши, балки касаллик хавф омилларининг барвақт аниқланиши, нишон аъзолари шикастланиши ва касаллик кечиши ҳамда оқибатига салбий таъсир кўрсатувчи патологик ҳолатлар профилактикасини таъминлаш муҳим ҳисобланади. Асоратланмаган артериал гипертензияда артериал қон босимининг мақсадли кўрсаткичи 120/80 мм. симоб устунидан ошмаслиги керак. Илмий адабиётларда келтирилган маълумотларга кўра, артериал қон босимининг мақсадли кўрсаткичларидан систолик босимни 20 мм. симоб устуни ва диастолик босимни 10 мм. симоб устунига ошиши ўртача умр кўриш давомийлигини тахминан 3-3,5 йил-га камайтиради. Хуллас, артериал гипертензия юрак-қон томир касалликларининг асосий хавф омиллари ҳисобланиб, уни муқобил мезонларда ушлаб турилиши ўткир миокард инфаркти, инсульт, сурункали юрак етишмовчилиги хавфини камайтиради ҳамда ўртача умр кўриш давомийлигини оширади. Дислипидемия (липидлар алмашинувининг бузилиши) – асосан, қон зардобидаги паст зичликдаги липопротеидларда сақланувчи умумий холестерин миқдорини ошиши ва юқори зичликдаги липопротеидларни камайиши билан тавсифланиб, юрак-қон томир касалликларининг асосий сабабчиси бўлган атеросклероз касаллиги юзага келиши ва авж олиб боришининг муҳим омили ҳисобланади. Юрак-қон томир касалликларининг хавфли омилларини баҳолашда қондаги липидлар кўрсаткичлари, жумладан, умумий холестерин, паст, жуда паст ва юқори зичликдаги липопротеидлар ҳамда триглицеридлар миқдорини аниқлаш тавсия этилади. Агар беморда субкли-
ник ва клиник атеросклероз белгилари мавжуд бўлиб, биокимёвий кўрсаткичлар меъёрида бўлса, бундай ҳолатларда шифокор томонидан хавф омилларини тўлиқ баҳолаш ҳамда муқобил даво буюриш учун қўшимча синамалар ўтказилади. Сигарет чекиш юрак-қон томир касалликларининг асосий ва мустақил хавф омиллари ҳисобланади. Йилига қарийб 2 миллион нафар одам сигарет чекишга боғлиқ ривожланган юрак-қон томир касалликлари оқибатида ҳаётдан кўз юмади. Европада чекишнинг тарқалиш кўрсаткичи эркаклар орасида 42 фоиз, аёллар орасида 28 фоизни ташкил этади. Россияда ушбу кўрсаткич эркаклар орасида 59 фоизга тенг. Бугунги кунда чекишнинг юрак-қон томир касалликлари ривожланишига салбий таъсири ҳеч кимда шубҳа уйғотмайди. Ўтказилган тадқиқотларга кўра, чекмаган инсонларда қарийб 40 фоиз ҳолатларда юрак ишемик касаллиги ва хавфли ўсмалар ривожланмаслиги мумкин. Маълумки, чекиш таъсирида қон томирларнинг эндотелий ҳужайралари шикастланиб, атеросклероз касаллиги барвақт юзага келади. Шунингдек, статистик маълумотларга кўра, юрак ишемик касаллиги чекадиган шахсларда чекмаганларга нисбатан 5 баробар кўп учрайди. Қизиқарлиси шундаки, чекишни ташлаган шахсларда ҳам унинг салбий таъсири узоқ муддат сақланиб қолади ва бундай беморлар чекмаган шахсларга нисбатан тахминан 3 йилга камроқ умр кўради. Демак, чекиш шунчалик хавфли омилки, жамиятда унинг ножўя таъсирлари бўйича тарғибот ишларининг кенг оммалаштирилиши талаб этилади. Шифокор эса бемор билан суҳбат чоғида инсон саломатлигига чекишнинг салбий таъсирларини ишонч билан тушунтириши, уни ташлашга ундаши шарт. Ортиқча тана вазни ва семизлик. Ортиқча тана вазни ва семизлик юрак-қон томир касалликларининг асосий хавф омилларидан бири ҳисобланади. Тана вазни индекси 1869 йилда Кетле томонидан таклиф этилган ТВИ индекси (Кетле индекси) = ТВ (кг)/ бўйи2 (метр) формуласи орқали аниқланади. Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти (ЖССТ) нинг тавсиясига кўра, ТВИ ≥ 25 кг/м2 бўлганда – ортиқча тана вазни, у ≥30 кг/м2 бўлганда – семизлик дейилади. Бугунги кунда организмдаги ёғ тўқимасини эндокрин аъзо сифатида фаолият кўрсатиши барчага яхши маълум. Ўтказилган тадқиқотларда Кетле индексининг абдоминал семизлик ва висцерал ёғ тўқимаси (шу жумладан, висцерал семизлик индекси), бел ва ёнбош айланаси нисбатини юрак-қон томир касалликлари ва улар оқибатида юзага келадиган ўлим хавфи билан ҳамоҳанглиги исботланган. Семизлик ва унинг оқибатида юзага келадиган кардиометаболик асоратлар салмоғи ҳисобга олинса, ушбу патология замонавий тиббиётнинг долзарб муаммоларидан бири эканлиги маълум бўлади. Тана вазни индексининг 20-25 кг/м2 кўрсаткичида умумий сабаблар ҳамда юрак-қон томир касалликлари оқибатида юзага келадиган ўлим хавфи кескин камаяди. Ушбу кўрсаткичнинг янада пасайтирилиши хавфни камайтирмайди. Спиртли ичимликлар (алкогол). Алкогол – токсик модда бўлиб, уни қабул қилганда организмда 60 дан зиёд молекуляр ва ҳужайравий бузилишлар содир бўлади. Россия Федерациясида алкоголь истеъмоли оқибатида йилига қарийб 500 000 нафар одам вафот этади. Бунда умумий ўлим кўрсаткичининг тўртдан бир қисми алкоголь (заҳарланиш) ва унга боғлиқ ҳолатлар (бахтсиз ҳодиса, зўравонлик ва ҳоказо) га тўғри келади. Кўп миқдорда алкоголь истеъмол қилиниши юрак-қон томир касалликлари, ўткир миокард инфаркти, инсульт, тўсатдан ўлим хавфини
ошириб, унинг таъсирида юрак ишемик касаллигининг ангиноз хуружлари сони кўпаяди. Бугунги кунга қадар алкоголнинг инсон организмига ижобий ёки салбий таъсирлари кўплаб тадқиқотларда ўрганилган бўлиб, айрим адабиётларда унинг кам миқдорларда қабул қилиниши организмга, жумладан, юрак-қон томир касалликлари кечишига ижобий таъсир кўрсатиши қайд этилган. 2007 йилда ўтказилган 84 та йирик тадқиқотлар метатаҳлилида кам миқдорлар да этанол қабул қилиниши юрак-қон томир касалликлари оқибатида юзага келадиган ўлимни 25 фоиз, юрак ишемик касалликлари хавфини 29 фоиз, умумий ўлим хавфини 13 фоизга камайтириши аниқланган. Бироқ экспертлар томонидан ушбу хулосани беришда масалага комплекс ёндашлмаган. Чунки ўтказилган тадқиқотларда алкоголнинг ҳар қандай миқдори мураккаб молекуляр – биологик йўллар билан рак касаллиги, хусусан, кўкрак бези ва тўғри ичак раки юзага келиш хавфини ошириши асослаб берилган. Шунингдек, ЖССТнинг маълумотига кўра, кунига 30 граммдан ортиқ этанол истеъмол қилиниши инсон соғлиғига зарар етказади, 10 грамм этанол қабул қилиниши эса инсульт хавфини 1 фоизга оширади. Шундай экан, спиртли ичимликларни кам миқдорларда қабул қилиш инсон саломатлигига ижобий таъсир кўрсатади, деган асоссиз ва юзаки фикрларга чалғимаслик зарур. Жамиятда спиртли ичимликлар этикеткасида худди тамаки маҳсулотларидаги каби огоҳлантириш белги ҳамда маълумотларни кенг ёритиш, шифокор томонидан эса унинг истеъмол қилмасликка ундаш юрак-қон томир касалликларининг хавфини камайтиришда муҳим аҳамиятга эга. Кам ҳаракат қилиш (гиподинамия). Глобал масштабда гиподинамия 6 фоиз ўлим ҳолатига боғлиқ бўлиб, юрак-қон томир касалликларининг хавф омиллари орасида артериал гипертензия (13 фоиз), сигарет чекиш (9 фоиз)дан кейин туради. Гипергликемия (6 фоиз) билан бир хил позицияни эгаллайди.ЖССТнинг маълумотига кўра, юрак ишемик касаллиги 30 фоиз, қандли диабет 27 фоиз, кўкрак бези ва тўғри ичак раки 21-25 фоиз ҳолатларда кам ҳаракат қилиш билан боғлиқ ҳолда ривожланади. Етарли даражада жисмоний фаолликка риоя қилиш инсультни 21 фоиз, юрак ишемик касаллиги ва миокард инсультни 22 фоизга камайтиради. Жисмоний бадантарбия билан мунтазам шуғулланиш атеросклероз жараёни фаоллигини секинлаштириб, унга боғлиқ ўлим хавфини 20-25 фоизга камайтиради. Бу борада таниқли олим, физик-математик Б.Паскаль қуйидагича фикр билдирган: “Инсониятнинг табиийлиги бу ҳаракатланишдир, ҳаракатсизлик ўлимни англатади”. Бинобарин, юрак-қон томир касалликларининг самарали профилактикасини таъминлаш ва муқобил даволашда медикаментоз даво билан бир қаторда жисмоний фаолликка риоя қилиш алоҳида аҳамият касб этади. Бошқа хавф омиллари. Рационал овқатланиш саломатлик гарови экани ҳаммага яхши маълум. Юқоридаги хавф омилларини бартараф этиш билан бир қаторда, тўғри овқатланишга риоя қилиш юрак-қон томир касалликлари, жумладан, юрак ишемик касаллиги, семизлик, метаболик синдром, артериал гипертензия, қандли диабет ва сурункали юрак етишмовчилиги каби касалликлар профилактикасида муҳим аҳамиятга эга. Кунига 400 грамм мева ва сабзавотларни истеъмол қилиш юрак-қон томир касалликлари ривожланиш хавфини 40 фоизга камайтириши мумкин. Бугунги кунда юрак-қон томир касалликларининг хавфли омиллари сифатида руҳий-ижтимоий зўриқиш, ош тузини меъёридан ортиқча истеъмол қилиш, турли генетик ва яллиғланиш каби омилларнинг касаллик юзага келиши ҳамда авж олиб боришидаги аҳамияти турли манбаларда турли натижалар билан ёритилган. Бу ўринда исботланган тиббиёт асосларга таянилгани учун улар тўғрисида батафсил маълумот беришдан тийилинди. Хулоса ўрнида таъкидлаш жоизки, замонавий профилактик тиббиётнинг парадигмаси ҳисобланган юрак-қон томир касалликларининг хавф омилларини барвақт аниқлаш ва уларни бартараф этиш орқали уларни даволаш ҳамда касалликнинг самарали профилактикасини таъминлаш мумкин. Бу юракнинг меҳрга муҳтож экани ва унга доимий ғамхўрлик кўрсатиш зарурлигидан далолатдир.