ИККИ ЭЛНИНГ АЗИЗ ФАРЗАНДИ

Чингиз Айтматов ўзбек халқининг, Ўзбекистоннинг улкан ва ардоқли дўсти эди. Биз бу му­тафаккур адибнинг “Тарихда Византия славян халқлари ўртасида маданият тарқатишда қан­дай роль ўйнаган бўлса, ўзбеклар ҳам Марказий Осиё мамлакатларига нисбатан шундай роль ўйнайди”, деган юксак эътирофини ҳамиша мин­натдорлик билан эслаймиз.

Олмос истеъдод соҳиби бўлган бу улуғ зот икки қардош элни бирдай кўрар, юракдан севар эди. Унинг “Мен учун ўзбеклар ва қирғизлар бир ҳалқ. Бу менинг ҳалқим”, дея уларнинг тинчлиги ва омонлиги, келажаги ва равнақи, аҳил ва дўст бўлиб яшаш, хонадонларимизни фар­зандларимизни турли зиддият ва қара­ма-қаршиликлардан асраш йўлида ҳамиша жон куйдириб, ибратли фаолият олиб боргани барча­мизга яхши маълум.

Шавкат МИРЗИЁЕВ,

Ўзбекистон Республикаси Президенти

Йигирманчи асрнинг машҳур ёзувчилари­дан бири, таниқли давлат ва жамоат арбоби Чингиз Айтматовнинг ҳаёти ва ижодий фао­лияти билан таниш бўлмаган, юксак савияда ёзилган асарларини мутолаа қилмаган, улар­дан руҳланмаган китобхонни топиш қийин бўлса керак. Адибнинг миллий ва умумин­соний мавзуларда битилган ҳар бир асари адабиёт ихлосмандлари билан бирга бошқа касб эгаларини ҳам ўзига оҳанграбодек тор­тади. Бунинг боиси ёзувчи қаламига мансуб асарлар мавзуси фақат бир миллат, бир мин­тақага тааллуқли бўлмай, бугунги мураккаб дунёнинг умумлашиб бораётган глобал му­аммоларига ҳамоҳанглиги билан ажралиб ту­ради. Уларда наинки бугун, айни чоғда эрта, келгусининг долзарб муаммолари, ер юзида тинч-тотув ҳаётни, тирикликни, инсоннинг инсонлик мақомини сақлаб қолишдек мурак­каб вазифалар тадқиқ этилади.

Чингиз Айтматов ХХ асрнинг 60-йиллари­дан бошлаб, аввало, Ўрта Осиё ва Қирғизистон, қолаверса, бутун Шарқ халқлари адабиёти ва санъатини тубдан янгилаш, чинакам халқчил, тараққийпарвар, жаҳоннинг ривожланган адабиётлари қаторига қўшиш нияти билан кириб келди, яшади ва фаолият юрит­ди. Бу борада биринчи галда ўзи намуна кўр­сатишга киришди. Бунинг учун инсониятни мангу қийнаб келаётган, аммо жамияттазй­иқи остида айтиш мумкин бўлмаган мавзу ва муаммоларни, янгича қиёфа ҳамда қараш­га эга кишилар образини яратишга уринди. Адиб инсоннинг жамиятдаги ўрни, мавқеи, эмин-эркин яшаши, қилган меҳнатидан ҳам жисмонан, ҳам маънан қониқиши, кўнгил ис­тагига кўра севиш ва севилиш ҳуқуқига эга бўлиши зарурлигини англади ва уларни ада­биётга дадил олиб кирди. Шу боис ҳам ёзув­чининг қаҳрамонлари анча-мунча қолиплар­га сиғмайди.

Мана шу фазилатларига кўра, Чингиз Айтматов ижоди юртимиздаги оддий китобхон­лар онги, дунёқараши, хулқи ва турмуш тар­зига жиддий ижобий таъсир кўрсатди, уларни ҳаётда учрайдиган қийинчилик ҳамда тўсиқларни ақл ва матонат билан енгиб ўтишга ўргатди. Чунки адиб асарларида тасвирлан­ган воқеалар, чизилган манзаралар, яратил­ган қаҳрамонлар тақдири худди ўзимизнинг ҳаётимиздан олингандек яқин ва тушунарли экани билан қимматлидир. Айни пайтда Чин­гиз Айтматов қаламга олган мавзу, муаммо ва воқеаларнинг ўзбек адиблари асарларига ўхшаши, ҳамоҳанглиги, ўзининг ғоявий йўна­лиши, бадиийлиги, ниятлари уйғунлиги, эзгу­лиги билан ҳайратга солади. Бунинг сабабларини асли қадим туркий халқлар авлоди бўлган ўзбек, қозоқ, қирғиз, туркманларнинг тили, дили, дини, турмуш тарзи ва тарихи бир хиллигидан излаш тўғрироқ бўлади. Шу боис уларнинг адабиёти ва маданияти ҳам бир-би­рига ҳамоҳангдир.

Бинобарин, икки халқ ада­биёти ўртасида­ги муштараклик, ҳамоҳанглик ва ўзига хосликни Чингиз Айтматов ижоди мисолида ўзбек адиблари асарларида тасвирланган ўх­шаш воқеалар ҳамда қаҳра­монлар тақди­ри билан ўзаро қиёслаш, улар ўртасидаги фарқли томонлар ва ечимнинг ўзига хослигини тадқиқ этиш, уларнинг қондошлик ва қардошлик илдизла­рини аниқлаш, чуқурроқ очишга уриниш ҳо­зирги адабиётшунослигимизнинг кечиктириб бўлмайдиган вазифаларидандир.

Улуғ ёзувчи ўзбек ва қозоқ тилларининг аҳамиятини таъкидлаб, шундай деб ёзган эди: “Ушбу тиллардан иложи борича мукаммал фойдаланишимиз керак. Ўзбек ва қозоқ адабиётини теран ва чуқур ўрганишимиз даркор”. Шундай эзгу-ниятни дилига жойлаган атоқ­ли адиб Марказий Осиёда тинчлик ва барқа­рорликни ўрнатиш, унинг порлоқ келажаги, халқлар ўртасидаги дўстликни мустаҳкамлаш ва бутун инсониятни қутқариш йўлида кўп қиррали фаолият юритган.

Ўтган асрнинг 80-йилларида собиқ марказ томонидан уюштирилган «ўзбек иши», «пахта иши» каби ноҳақ сиёсий компаниялар чоғида Чингиз Айтматовнинг адолат ва ҳақиқат куй­чиси сифатида ўзбек халқининг шаъни ҳамда обрў-эътиборини катта минбарлардан туриб мардона ҳимоя қилганини эл-юрт ҳамиша миннатдорлик билан эслайди. Чингиз Айтма­тов собиқ мустабид тузумнинг сўнгги йилла­рида ўзбек ҳалқининг бошига тушган “пахта иши”, “ўзбек иши” деган ноҳақ туҳмат ва ма­ломатлардан халқимиз билан баробар куй­ган, куйинган, собиқ иттифоқнинг юксак мин­барларидан туриб ўзбек, Ўзбекистоннинг пок номини оқлаш учун курашган эди. 1990 йилда содир бўлган Ўш фожиаларини тинч йўл би­лан ҳал этишда ҳам таниқли давлат ва жами­ят арбоблари қаторида Чингиз Айтматовнинг ҳиссаси беқиёс бўлгани ҳеч кимнинг хотири­дан фаромуш бўлган эмас. Албатта, бу каби фидоийлик бежиз кетмади десак, муболаға бўлмайди. Чунки улуғ адибнинг миллатимиз олдидаги хизматлари, ўзбек халқига бўлган самимий муносабати ўз ўрнида муносиб тақ­дирланди. Бетакрор ижодкорнинг давлати­миз томонидан “Дўстлик” ва “Буюк хизматла­ри учун” орденлари билан мукофотлангани ҳам шундан далолат беради.

Чингиз Айтматовнинг Ўзбекистон зами­нида сафдош, маслакдош дўстлари талай­гина эди. Улар орасида халқ шоири, Ўзбекистон Қаҳрамони Абдулла Ори­пов, Ўзбекистон халқ ёзувчилари Одил Ёқубов, Пи­римқул Қодиров, Рамз Бобожон, шоир Турсун­бой Адашбоев ва бошқалар бор эди. Уни яқиндан танийдиган ва унинг ижодини қадрлайдиган та­ниқли санъат арбоби, кинорежиссёр Малик Қаюмов, журналистлар Анвар Жўрабоев, Аҳ­маджон Мелибоев, айтматовшунос олимлар Сайди Умиров, Гўзал Абдуллаева, Париза Мирзааҳмедова, Ғайбулла Саломов, Акмал Саидов ва Оқил Салимов каби юзлаб Чин­гиз оға билан қадрдон ака-ука, дўст-биродар бўлган инсонларни санаш мумкин.

Шу ўринда Чингиз Айтматовнинг ўлмас асарларини ўзбек тилига таржима қилган, Айтматовни ўзбекларга нафақат танитган, балки яқиндан ошно қилган Асил Рашидов, Иброҳим Ғофуров, Суюн Қораев, Ёқубжон Хўжамбердиев, Набижон Боқий, Абдурайим Отаметов, Тўланбой Қурбонов каби таржи­монларнинг номларини ҳам эслаш жоиз. Албатта, Чингиз оғанинг ўзбек ижодкорлари билан дўст-қардошлиги уларнинг ижод маҳ­сулларида ҳам акс этган. Ўзбекнинг атоқли шоири Абдулла Ориповнинг Чингиз Айтма­тов вафоти муносабати билан ёзилган бир шеърида шундай сатрлар бор:
Ўтди Чингиз оға,Тенгсиз бир даҳо,
Улуғ бир қиссагўй, туғма донишманд.
Майда туйғуларни суймасди асло,
Маҳобати эса Манасга монанд.
У инсон дардини уйлади тўлиб,
Сўзни азиз билди нон билан туздек.
Меҳру садоқати мустажоб бўлиб,
Адибни бошига кўтарди ўзбек.
Ота юрти учун курашларга шай,
Не буюк зотларга бўлди ҳамнафас.
Қирғиз эканлигин зарра унутмай,
Тулпорин бошқача кишнатмади,бас.

Чингиз Айтматов асарлари борасида на­фақат ижодкорлар, адабиётшунослар фикр- мулоҳазаларини билдирди, балки улкан адиб асарлари юзасидан олимлар томонидан талай илмий ишлар ҳам амалга оширилди.

Чингиз Айтматов миллий анъаналарни ри­вожлантириш ва ўзгартиришга ҳаракат қилган ёзувчилардан бири ҳисобланади. У ўз халқи­нинг ҳаётини қанчалик чуқур акс эттирган бўлса, юксак умуминсоний ғоялар билан ин­сониятнинг бадиий тараққиётига муносиб ҳиссасини қўшди. Ўзбек халқи Чингиз Айтма­товни нафақат буюк ёзувчи, балки буюк шахс, ўзбек-қирғиз адабий алоқалари, халқларимиз ўртасидаги биродарлик муносабатларини ри­вожлантиришга беқиёс улуш қўшган халқ дипломати сифатида ҳам билади.

Улуғ ёзувчи ўзбек ва қозоқ тилларининг аҳамиятини таъкидлаб, шундай деб ёзган эди: “Ушбу тиллардан иложи борича мукаммал фойдаланишимиз керак. Ўзбек ва қозоқ ада­биётини теран ва чуқур ўрганишимиз даркор”. Шундай эзгу-ниятни дилига жойлаган атоқ­ли адиб Марказий Осиёда тинчлик ва барқа­рорликни ўрнатиш, унинг порлоқ келажаги, халқлар ўртасидаги дўстликни мустаҳкамлаш ва бутун инсониятни қутқариш йўлида кўп қиррали фаолият юритган.

Ўзини ижод оламининг асл фуқаролари санайдиган кишилар учун мартабаю мавқе, унвону амалларнинг қизиғи йўқ. Улар бу нар­саларни ўзларини ижоддан четлаштирувчи, чалғитувчи омиллар деб билади. Буни Чингиз Айтматов мисолида ҳам кўришимиз мумкин. Собиқ иттифоқ парчаланиб, унинг таркиби­даги барча республикалар ўз мустақиллигини эълон қила бошлагач, Қирғизистон ҳам ўзини мустақил давлат сифатида эълон қилади ва шунда жамоатчилик, мамлакатнинг нуфузли оқсоқоллари бир овоздан мамлакат прези­дентлигига Айтматов номзодини илгари су­ради ва ундан бу таклифни қабул қилишни сўрайди. Аммо Чингиз Айтматов бу таклифни кескин рад этади ва Қирғизистон Президент­лигига Асқар Акаев номзодини тавсия қилади.

Ўтган йили Чингиз Айтматов таваллудининг 95 йиллиги муносабати билан Истеъдодли ёшларни қўллаб-қувватлаш “Улуғбек” жамғар­маси томонидан “Икки элнинг азиз фарзан­ди” номли китоб чоп этилди. Ушбу китобни жамғарма раиси, академик Оқил Салимов ғояси асосида таниқли журналист Аҳмаджон Мелибоев тўплаб, нашрга тайёрлаган. 2023 йилнинг декабрь ойида ушбу китоб тақдимо­ти бўлиб ўтди. Тадбирда Истеъдодли ёшларни қўллаб-қувватлаш “Улуғбек” жамғармаси раи­си, академик Оқил Салимов, Қирғизистон Республикасининг Ўзбекистондаги Фавқулодда ва Мухтор элчиси Муса Жуманбоев, Миллатлараро муносабатлар ва хорижий мамлакатлар билан дўстлик алоқалари қўмитасининг раиси Рустам Қурбонов, Ўзбекистон Ёзувчилар уюш­маси раиси, Ўзбекистон Халқ шоири Сиро­жиддин Саидов иштрок этди.

Ўзбек китобхонлари адибнинг асарлари­ни севиб мутолаа қилишади. Чингиз оғанинг деярли барча асарлари ўзбек тилига маҳорат билан ўгирилган. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг сўзлари билан айтганда, “бугунги кунда жаҳон ада­биёти ва маданиятини Чингиз Айтматовнинг буюк асарларисиз тасаввур этиб бўлмайди. Ёзувчининг халқ қалби, унинг дарду аламлари ва орзу интилишлари, қувонч ва шодликлари теран бадиият билан ифода этилган асарлари умумбашарий тафаккур хазинасининг бебаҳо дурдоналарига айланиб улгурганига барчамиз гувоҳмиз”.

Чингиз Айтматов ўзбек халқи учун азиз фарзанд, оқибатли дўст эди. 2017 йили Прези­ дентимизнинг таклифи билан Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университетида “Чингиз Айтматов ва Ўзбекистон” доимий экс­позицияси ўз фаолиятини бошлади.

Бугун бу ерда Чингиз Айтматов ва бошқа атоқли адиблар ижодига бағишланган халқаро учрашув, ижодий анжуман, илмий муҳокама, истеъдодли талабаларнинг маҳорат дарслари, адиб мухлисларининг учрашув кечалари мун­тазам равишда ўтказилмоқда. Ўзбекистонда айтматовшунослик илмий мактаби шакллан­ган десак, муболаға бўлмайди.

Хулоса ўрнида таъкидлаш жоизки, Чин­гиз Айтматовдек кишилар ўз тафаккур доиралари қадар кенг маконларни қамраб олади. Улар нафақат бир эл, бир миллат, балки бутун башариятнинг фарзанди саналади.